پرخاشگری و تعاریف آن

    تعاریف پرخاشگری

پرخاشگری به هرگونه رفتار معطوف به هدف آسیب رساندن یا مجروح کردن موجودی دیگر که به‌منظور اجتناب از رفتاری مشابه برانگیخته می­شود، اطلاق می­گردد. پرخاشگری تلویحاً به‌قصد آسیب رساندن نیز دلالت می­کند، که این قصد را باید از اتفاقات قبل و بعد از عمل پرخاشگرانه استنباط نمود. پرخاشگری و خشونت ممکن است در بسیاری از موقعیت­ های بالینی، از مسمومیت با الکل و سایر موارد و اختلالات شناختی گرفته تا کودک‌آزاری و اعمال ضداجتماعی مزمن مشاهده شود. گفته می­شود خشونت زمانی روی می­دهد که تعادل بین تکانه ­ها (رفتار ناگهانی و غیرقابل‌کنترل) و کنترل درونی درهم می ­شکند. شخص ممکن است افکار یا تخیلات خشونت داشته باشد اما تا زمانی که کنترل خود را از دست ندهد، افکار تبدیل به عمل نمی­گردند. هرگونه شرایطی که افزایش تکانه ­های پرخاشگری را در زمینه­ ی کنترل فراهم نماید ممکن است به بروز مشکلات منجر شود. موقعیت هایی که در آن‌ها ترکیبی از این عوامل ممکن است مشاهده شود، و مشتمل بر حالات سمی و عضوی، ناتوانی­ های رشدی، روان‌پریشی آشکار و اختلال سلوک، استدلال های شکننده روان‌شناختی و محیطی می­باشد (تاجداری، ۱۳۹۱).

رایکرافت[۱] در واژه ­نامه انتقادی روان تحلیل­ گری خود، پس از ذکر معنای سنتی پرخاشگری به‌عنوان پویایی، ابراز وجود، وسعت فکر آزادی، کشاننده” هر نوع حالت عضوی درونی است که موجود زنده را به انجام دادن عمل خاص برمی­ انگیزد” اشاره می­کند. این واژه از اصطلاح لاتین Aggredior  اشتقاق یافته که به معنای” به طرف جلو حرکت می­کنم” است. پرخاشگر بودن را می­توان در ریشه لغوی آن Aggredior به معنای پیش رفتن به‌سوی دیگران بدون تردید و دودلی دانست. روانشناسان اجتماعی عمل پرخاشگرانه را رفتار آگاهانه­ ای تعریف می‌کنند که هدفش اعمال درد و رنج جسمانی و روانی است (سادوک و همکاران[۲]، ترجمه­ پورافکاری، ۱۳۹۱).

پرخاشگری دو جنبه­ ی متفاوت دارد که یکی عینیت (عمل) و دیگری ذهنیت (احساسات) است. عینیت نشانگر این است که پرخاشگری رفتاری عملی، آشکار و خارجی است و ذهنیت حاکی از این است که پرخاشگری یک احساس درونی است. این احساس ترکیبی از افکار، هیجانات و گرایشات رفتاری است که به صدور رفتار پرخاشگرانه منجر می­گردد. وجه ذهنی پرخاشگری بر اصطلاحاتی مانند خشم، خصومت، غضب و غیره متمرکز می­شود که به لحاظ شدت و ضعف متفاوت هستند. حالت ذهنی ملایم پرخاشگری تحت عنوان تحریک­ پذیری و حالت شدیدتر آن خشم و شدیدترین حالت آن تحت عنوان غضب خوانده می­شود. وجوه ذهنی پرخاشگری یا به پرخاشگری آشکار منجر می­گردد و یا اینکه حالت ذهنی حاصل از آن تحت کنترل فرد درمی‌آید. در تعاریف متعدد، پرخاشگری تحت عنوان رفتارهای توأم با حمله تلقی می‌گردد که دربرگیرنده ­ی هرگونه رفتاری است که در آن قصد وارد کردن آسیب جسمانی و روانی به فرد دیگر وجود دارد و یا هرگونه رفتار مخرب و تنبیهی نسبت به افراد و اشیاء، تحت عنوان پرخاشگری خوانده می‌شود حتی اگر به شکل جنگ یا دور کردن عامل مزاحم باشند (رامیرز[۳]، ۲۰۰۳).

         انواع پرخاشگری

در طبقه ­بندی­های مختلف، مقولات دوگانه­ ی متمایزی از پرخاشگری ارائه شده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: پرخاشگری کلامی در برابر پرخاشگری غیرکلامی[۴]، پرخاشگری مستقیم در برابر پرخاشگری غیرمستقیم، پرخاشگری وسیله­ ای در برابر پرخاشگری خصمانه[۵]، پرخاشگری فعال در برابر پرخاشگری منفعل[۶]، پرخاشگری فردی در برابر پرخاشگری جمعی[۷]، پرخاشگری فرافعال در مقابل پرخاشگری واکنشی[۸] و پرخاشگری تجاوزکارانه در مقابل پرخاشگری دفاعی (رامیرز، ۲۰۰۳).

         پرخاشگری کلامی در برابر پرخاشگری غیرکلامی

پرخاشگری کلامی نوعی پرخاشگری است که به لحاظ عملیاتی یک حمله­ ی کلامی برای تفوق و برتری بر فرد دیگری از طریق اهانت یا مجادله است. پرخاشگری غیرکلامی یا جسمانی، حمله به یک موضوع انسانی یا غیرانسانی با استفاده از بدن یا ابزارهای مادی دیگر است (رامیرز، ۲۰۰۳).

       پرخاشگری مستقیم در برابر پرخاشگری غیرمستقیم

پرخاشگری مستقیم غالباً نوعی دفاع است که فقط در بین افراد هم نوع رخ می­دهد و واکنش در مقابل ناکامی در رسیدن به اهداف است، چهره به چهره و رودررو است و در طی تعاملات اجتماعی به‌صورت کلامی و غیرکلامی رخ می­دهد. در پسران غالباً پرخاشگری مستقیم به شکل جسمانی دیده می­شود و در دختران به شکل کلامی. پرخاشگری غیرمستقیم نوعی پرخاشگری پنهان است که با توسل به آن فرد سعی در ایجاد اختلال در روابط بین افراد دارد. در این نوع پرخاشگری قصد پرخاشگر آسیب رساندن به فرد دیگر است و به اشکال مختلف شامل شایعه‌پراکنی، طرد، منزوی کردن و خودداری از ادامه­ ی دوستی، تحقیر و مسخره کردن، نجوا کردن، بدگویی و قطع ارتباط و غیره دیده می­شود. این نوع پرخاشگری کلامی، پرخاشگری اجتماعی یا ارتباطی نیز نامیده می­شود، چون هدف آن آسیب رساندن به روابط اجتماعی است (رامیرز، ۲۰۰۳).

    پرخاشگری وسیله­ ای در برابر پرخاشگری خصمانه

در پرخاشگری وسیله­ ای قصد و نیت قبلی برای آسیب زدن به فرد دیگر وجود ندارد، بلکه هدف دستیابی به یک شی یا یک امتیاز (قدرت، پول، کنترل، تسلط، ارضاء جنسی و غیره) است، که در جریان دستیابی به آن هدف، به دیگری صدمه وارد می­شود. پرخاشگری وسیله­ ای صرفاً ابزاری برای به دست آوردن پاداش­ها و مشوق‌های غیر پرخاشگرانه است. درحالی‌که در پرخاشگری خصمانه اساساً قصد و نیت برای آسیب رساندن به فرد دیگر وجود دارد و هدف آن وارد کردن آسیب روانی و جسمانی به فرد دیگر است (ولفولک[۹]، ۲۰۰۴). پرخاشگری خصمانه نوعی پرخاشگری آشکار است که یا به شکل غیرکلامی (هل دادن، برخورد فیزیکی، پرتاب اشیا) و یا به شکل کلامی (فحش و ناسزاگویی، اخطار، تهدید، داد و فریاد کردن با صدای بلند همراه با لحن تند و یا نامیدن افراد با القاب زشت) است و در طی تعاملات اجتماعی موجب اذیت و آزار دیگران می­شود. پرخاشگری خصمانه حس انتقام­ جویی را ارضا می­کند و تحت برانگیختگی این نوع پرخاشگری، احتمالاً قربانی در معرض آسیب یا جراحت قرار می‌گیرد. پرخاشگری خصمانه در پاسخ به ناکامی و تحریک رخ می­دهد، تکانشی است و توسط یک محرک تهدیدزا که خشم، ترس یا غضب را برمی ­انگیزد صادر می‌شود (رامیرز، ۲۰۰۳ )

      پرخاشگری فردی در برابر پرخاشگری جمعی

لورنز[۱۰] (۱۹۷۴، به نقل از رامیرز، ۲۰۰۳) بین پرخاشگری فردی که معطوف به افراد همنوع است و از طریق تحریک­ پذیری و استرس افزایش می­یابد و پرخاشگری جمعی که معطوف به مخالفت با گروه دیگر است و معمولاً با انسجام گروهی و احساسات گروه پرخاشگر همراه است (حداقل در مورد انسان) تمایز قائل می­شود. همچنین، وی بر اهمیت عوامل موقعیتی در پرخاشگری درون انواع و نزاع بین غارتگر و قربانی تأکید می­کند (رامیرز، ۲۰۰۳).

       پرخاشگری فعال در برابر پرخاشگری منفعل

باس[۱۱] (۱۹۶۱، به نقل از رامیرز، ۲۰۰۳) در ارتباط با پرخاشگری به دو نوع پرخاشگری فعال و منفعل اشاره کرده است. جهت پرخاشگری فعال به سمت بیرون است که با تغییرات ظاهری همچون تغییر رنگ چهره ارتباط مستقیم دارد. جهت پرخاشگری منفعل به سمت درون است و بیان شدید آن در قالب خودکشی نمایان می­شود (رامیرز، ۲۰۰۳).

        پرخاشگری فرافعال در مقابل پرخاشگری واکنشی

پرخاشگری فرافعال به معنی حضور رفتار پرخاشگرانه در غیاب عامل محرک اما به‌قصد اذیت و غلبه و زور تعریف شده است. این نوع پرخاشگری دربرگیرنده­ ی رفتارهای کنترل شده توأم با عناد است. پرخاشگری واکنشی به معنی پاسخ دفاعی به محرک‌های ادراک شده مبنی بر تهدید و ترس و یا محرک­ های تهدیدکننده توأم با عناد و دشمنی است و دربرگیرنده ­ی واکنش­ های تکانشی است (داج[۱۲] وکوای[۱۳]، ۱۹۸۷، به نقل از شهیم، ۱۳۸۵).

        پرخاشگری تجاوزکارانه در برابر پرخاشگری دفاعی

پرخاشگری تجاوزکارانه یا خالص، نوعی پرخاشگری است که در آن فرد می­ کوشد بدون هیچ تحریکی از سوی قربانی به او آسیب برساند. این نوع پرخاشگری اثرات سوء ناشی از منبع تهدید را نشان می­دهد. مثلاً فرد ممکن است بگوید اگر به من دست بزنی تلافی می­کنم و نوعی واکنش نامتمایز در پاسخ به عامل تهدیدزا است و ممکن است هنگام دفاع از خود یا دیگری و در مقابل هم نوع یا غیر همنوع متجاوز بروز کند. موقعیت محرکی که رفتار پرخاشگرانه دفاعی را برمی­انگیزد دو مؤلفه­ ی اصلی دارد، یکی ترس نسبت به بعضی عوامل تهدیدکننده و دیگری ترس نسبت به درجات درد و ناراحتی ناشی از آسیب احتمالی که توسط تهدیدکننده به فرد وارد می­شود (رامیرز، ۲۰۰۳).

 

 

لیلا محمدپور

 

 

 

 

[۱]. Rycroft

[۲]. Sadock

[۳]. Ramirez

[۴]. verbal  vs. nonverbal aggression

[۵]. instrumental vs. hostile aggression

[۶]. active vs. passive aggression

[۷]. individual vs. collective aggression

[۸]. proactive vs. reactive aggression

[۹]. woolfolk

[۱۰]. Lorens

[۱۱]. Bas

[۱۲]. Dodge

[۱۳]. Coie